Przewodnik po otwartej nauce

Wzrost znaczenia otwartości na wszystkich etapach pracy i komunikacji naukowych to jedna z najważniejszych współczesnych tendencji w badaniach naukowych. Ideę „otwartej nauki” popiera nie tylko OECD, UNESCO i Unia Europejska, ale także najważniejsze ośrodki naukowe, jak np. Uniwersytet Harvarda i MIT. Najlepszym jak dotąd źródłem informacji o otwartej nauce jest opracowanie ICM Przewodnik po otwartej nauce.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Przewodnik po otwartej nauce jest poświęcony zmianom, które w ostatniej dekadzie nastąpiły w systemie komunikacji naukowej na świecie. Ich cechą wspólną jest rosnąca otwartość – inaczej: dostępność – treści naukowych. Coraz częściej i dobitniej głoszone hasło „otwartej nauki” zakłada przyjęcie zasady otwartości na wszystkich etapach pracy i komunikacji naukowej.

Przewodnik został stworzony w ramach projektu "Otwórz książkę", realizowanego przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię, poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego w ramach Funduszu Stypendialnego i Szkoleniowego.

Nakład drukowanej wersji przewodnika został wyczerpany - nadal dostępny jest przewodnik w postaci PDF (0,5MB).

Zawartość przewodnika

Otwieramy nasz przewodnik esejem Edwina Bendyka, wprowadzającym w tematykę otwartości wiedzy i badań naukowych oraz możliwości realizacji postulatu otwartości nauki w Polsce.

W przewodniku najwięcej uwagi poświęcamy głównym założeniom i działaniom ruchu Open Access, którego celem jest „otwarty dostęp”: powszechna dostępność artykułów naukowych. Opisujemy również inne procesy wpisujące się w ruch na rzecz otwartej nauki: działania na rzecz otwartości treści edukacyjnych, otwartego dostępu do surowych danych badawczych, otwarty model prowadzenia badań oraz wykorzystanie w sferze nauki nowych form komunikacji sieciowej – tak zwaną Naukę 2.0.

Na zakończenie formułujemy rekomendacje dotyczące wdrażania otwartej nauki w Polsce.
Wspólnym mianownikiem opisywanych inicjatyw i działań jest nowe podejście do kwestii praw autorskich i ochrony treści naukowych. W pierwszym aneksie do przewodnika wyjaśniamy więc, w postaci pytań i odpowiedzi, podstawowe kwestie prawne związane z komunikacją naukową oraz przedstawiamy wolne licencje Creative Commons.

W aneksie drugim zamieszczamy cztery deklaracje – kluczowe dokumenty określające zasady i cele przyświecające działaniom na rzecz otwartości w nauce.

Celem przewodnika jest także dostarczenie inspiracji i przedstawienie najlepszych inicjatyw, które są realizacją postulatów szeroko rozumianej otwartej nauki. Opisywane procesy bogato ilustrujemy przykładami. Jesteśmy przekonani, że wiele z tych wzorów możemy z powodzeniem wykorzystać również na polskim gruncie.

Szczegóły

O serwisie

Serwis OTWARTA NAUKA powstał z myślą o wszystkich zainteresowanych problematyką otwartości w badaniach naukowych i edukacji. W ramach serwisu:

• prezentujemy założenia i cele ruchu otwartej nauki,

• promujemy jego najważniejsze idee,
  

• rekomendujemy narzędzia ułatwiające działania w tym obszarze,

• wskazujemy na rozwiązania – zarówno sprawdzone, jak i innowacyjne,

• przedstawiamy instytucje i osoby aktywnie działające na rzecz otwartości w nauce,

• śledzimy realizację krajowych i zagranicznych projektów,

• odpowiadamy na pytania i służymy radą w zakresie otwartych modeli.

Tym, którzy po raz pierwszy stykają się z problematyką otwartej nauki, oferujemy przystępne i kompetentne wprowadzenie w podstawowe kwestie z nią związane.
Osobom o bardziej zaawansowanej wiedzy proponujemy m.in. informacje na temat dobrych praktyk, interesujące case studies oraz aktualności z Polski i ze świata.

Serwis prowadzony jest w Centrum Otwartej Nauki (CeON) – ośrodku mającym na celu kompleksowe wspieranie przedsięwzięć na rzecz otwartej nauki w Polsce, działającym w ramach Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW.

Szczegóły

Czym jest otwarta nauka?

Koncepcje otwartej nauki i powszechnego dostępu do wiedzy to – przybierające różne formy – jedne z naczelnych idei epoki nowoczesnej. Zapoczątkowane w XVII wieku wraz z rozwojem pierwszych czasopism naukowych, stopniowo dojrzewały i zyskiwały na znaczeniu, wpisując się w szerszy kontekst nowożytnej racjonalności. Przekonanie o pożytkach płynących z dostępu do wiedzy położyło podwaliny pod nowoczesny model demokratycznej edukacji, która winna dążyć do zapewnienia społeczeństwom sprawiedliwej dystrybucji wiedzy i powszechnej w niej partycypacji. W dobie globalizacji i rewolucji informacyjnej idee przyświecające pionierom nowoczesnej nauki mają wreszcie szansę zostać w pełni zrealizowane. Nowoczesne technologie ułatwiają przechowywanie, przetwarzanie i dystrybucję treści, przez co umożliwiają łatwą i szybką wymianę myśli. Upowszechnianie wyników badań oraz publikacji naukowych jest dziś łatwiejsze niż kiedykolwiek wcześniej. Wciąż jednak, mimo dostępności narzędzi pozwalających na pokonanie wielu barier, swobodne przekazywanie wiedzy napotyka na ograniczenia. Ich usunięcie jest głównym celem ruchu otwartej nauki.

Pojęcie otwartej nauki zakłada, że priorytetowy jest nie tylko swobodny dostęp do ostatecznego rezultatu prac badawczych, czyli zapewnienie otwartego dostępu do artykułów naukowych, ale również stosowanie otwartych modeli w innych obszarach pracy naukowej, czyli np. udostępnianie surowych danych czy „prowadzenie badań przy otwartym notatniku”. Otwartą naukę można uznać za istotny element nowoczesnego społeczeństwa wiedzy, ponieważ dąży ona do stałego poszerzania zakresu i swobody korzystania z efektów pracy naukowców, dzięki czemu nie tylko usprawnia przekazywanie informacji i obniża koszty z tym związane, ale również realizuje postulaty demokratyzacji w obszarze dystrybucji wiedzy oraz przeciwdziała wykluczeniu. W tym zakresie idee otwartej nauki są zgodne z koncepcją otwartych zasobów edukacyjnych i otwartej edukacji.

Otwarty dostęp w odniesieniu do treści naukowych zakłada nie tylko, że są one swobodnie dostępne w internecie, lecz również, że każdy użytkownik może je zapisywać na dysku komputera lub innym nośniku danych, kopiować, drukować, rozpowszechniać, swobodnie wyszukiwać, linkować ich treści oraz wykorzystywać je w jakikolwiek inny legalny sposób – bez finansowych, prawnych czy technicznych ograniczeń różnych od tych związanych z dostępem do internetu.

Otwarty model nauki jest dziś aprobowany i rekomendowany na świecie przez wiele instytucji odpowiedzialnych za prowadzenie polityki w obszarze nauki. Otwartą naukę wspiera m.in. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Komisja Europejska czy Europejska Rada ds. Badań Naukowych. Także poszczególne instytucje naukowe oraz finansujące badania coraz powszechniej przyjmują ten model, zobowiązując swoich pracowników czy grantobiorców do udostępniania wyników badań zgodnie z jego regułami. Obecnie publikowanie literatury naukowej w otwartym dostępie stale zyskuje na popularności i nie budzi większych kontrowersji. Poważniejszym problemem są za to kwestie związane z prowadzeniem badań w modelu otwartym czy udostępnianiem pozyskanych danych jeszcze przed ich opracowaniem. Choć zatem skutecznie udaje się pokonać barierę oporu wobec otwartej dystrybucji treści i wiele wskazuje na to, że niebawem stanie się ona powszechnym modelem przekazywania wiedzy naukowej, to na rozwiązanie czeka jeszcze zarówno szereg kwestii szczegółowych, jak też uwzględnienie dynamicznych zmian w instytucjonalnym systemie nauki.

Należy podkreślić, że przyjęcie modelu otwartej nauki nie niesie ze sobą ryzyka obniżenia jakości udostępnianych treści naukowych. Zmiany w dotychczasowym modelu dystrybucji nie wyeliminowały bowiem z procesu publikacji tak istotnych elementów, jak recenzowanie mające na celu zapewnienie wysokiej jakości publikowanych materiałów. Co więcej, rynek wydawnictw działających w otwartym dostępie sukcesywnie się powiększa, dowodząc tym samym, że również z ekonomicznego punktu widzenia otwarta nauka może okazać się atrakcyjna.

Szczegóły